Sabiq təhsil naziri, türkoloq, filologioya elmləri doktoru, professor Firudin Cəlilovun APA-ya müsahibəsi

Müsahibimin evini gedib tapana kimi belə qərara gəldim ki, Firudin müəllim təkcə siyasi arenadan deyil, həm də şəhərdən uzağa çəkilib. Elə söhbətimiz də hələ həyətdə ikən başladı. Haradan və necə başladığımızı xatırlamıram, bir də özümü “Mən “ədəbiyyat” yazılmasının tərəfdarıyam” deyən yerdə tapdım.

– Bilirsən, bizdə orfoqrafik qaydalar çox bərbad gündədir. Bu əlifbanı tərtib edən, parlamentdən keçirən mənəm. Amma bu 30 ildə bircə dəfə soruşmayıblar ki, filan söz necə yazılır? Məsələn, bizdə “k” hərfi var. O sadəcə “ke” səsini bildirməlidir, amma onu həm də “ka” səsi kimi verirlər.

– Yəni bu yanlışdır?

– Əlbəttə! Bu şey kirildən qalma ənənədir və yeni əlifbada belə şey yoxdur. Sənin sualına gəlincə isə, mən heç vaxt qoşa “y” samitindən istifadə eləmirəm.

– Bəs axı şəkilçi “iyyat, iyyət” formasındadır.

– Biz o sözləri bütöv almışıq. Türklər bir “y” ilə yazır, biz də eynilə etməliyik.

– Bizdə orfoepik qayda fərqlidir. Türklər necə deyirlərsə, elə də yazırlar. Bizdə elə deyil axı.

– Sən nə vaxtsa “mədəniyyət”, “ədəbiyyat” deyirsən? Qətiyyən! Onların hamısını biz bir “y” ilə tələffüz edirik, bir “y” ilə də yazmalıyıq.

1975-ci ildən apastrofu dildən atmaq üçün mübarizə aparmışam

– Nəticə etibarilə, siz deyildiyi kimi yazılmağın tərəfdarısınız?

– Bəli, tamamilə! Biz sözləri özləşdirməliyik. Bunu etməyəndə dil boğulur. Mən 1975-ci ildən apastrofu dildən atmaq üçün mübarizə aparmışam. Çünki bu işarə dili korlayır. Bu işarə boğaz səslərinin yerində işlənir. Hansı ki bizdə o səslər yoxdur. Nəhayət, onu dildən kənarlaşdırmağa nail olduq.

– Mən şəxsən bunu qəbul edə bilmirəm, Firudin müəllim. Elə sözlər var ki, o işarə olmadan çaşqınlıq yaradır.

– Bu sualı verməkdə, əslində, haqlısan. Çünki eyni sualı dəfələrlə mənə dilçi alimlər də verib. Məsələn, deyirlər ki, o işarə olmadan “bəzən” feili ilə “bəzən” zaman zərfinin yazılışında fərq görünmür. Mən də cavab verirəm ki, bu tip o qədər omonim sözlər var ki. Eləyə qalsa, “qaz” omonimini bir-birindən fərqləndirmək üçün bizə nə qədər işarə lazımdır.

Başqa bir məsələ, 60-cı illərdə dilimizdə “uğur” sözü, demək olar ki, işlədilmirdi. Mən efirlərin birində dedim ki, “müvəffəqiyyət” sözünü deyib qurtarana kimi adamın çənəsi yerindən çıxır. Bunun gül kimi qarşılığı varsa, nə məcburdur? İndi şükür ki, “uğur” daha çox işlənir.

Qoşa “y” məsələsində Firudin müəllimlə razılaşmasam da, müsahibənin gedişinə mane olmamaqdan ötrü söhbətə başqa məcrada davam edirəm.

Stalin latın əlifbasının türkdilli xalqları birləşdirdiyini əsas gətirib göstəriş verdi dəyişilsin

– Firudin müəllim, bu yaxınlarda orfoqrafiya lüğətinin son versiyası ilə bağlı söz-söhbət yarandı. Səbəb o idi ki, lüğətdə bir sıra sözlər ya zəlzələdən, ya vəlvələdən yox idi. Məsələn, hörümçək, göyqurşağı və s. Yəni siz bir vaxtlar komissiya sədri olmusunuz, maraqlıdır, bu naşı münasibətə görə günahkar kimlərdir?

– Əlifba, orfoqrafiya məsələləri ilə mütləq şəkildə o işin mütəxəssisləri məşğul olmalıdır. Bu qayda-qanunları bilməyənlər həmin işlə məşğul olanda ortaya belə bir mənzərə çıxır. Dilin səs quruluşu deyə bir anlayış var. Və onu dilimizə mən gətirmişəm. Həmin bu səs quruluşunu dərindən bilmirlər. O vaxt Leninqradda fonetika laboratoriyası açılmışdı, orda danışıq səslərinin fiziki, bioloji əlamətləri öyrədilirdi. O adamların hansının bu dediklərimdən xəbəri var? Bunlardan anlayışı olmayan adamlar o işlə məşğuldursa, mütləq orfoqrafik məsələdə axsama hiss olunacaq.

Son orfoqrafik lüğət tərtib ediləndə Möhsün bəy (Dilçilik İnstitutunun sabiq direktoru, AMEA prezidentinin humanitar məsələlər üzrə müşaviri Möhsün Nağısoylu – N.P.) mənə müraciət elədi, bir neçə sualı var idi. Mən də izah elədim. Xüsusən, bayaq dediyimiz qoşa “y” məsələsi idi. Mən dedim ki, qətiyyən qoşa “y” olmamalıdır. Amma bir müddət sonra gördüm ki, yenə də qoşa “y” kimi saxlayıblar. Soruşuram ki, bəs niyə dəyişilmədi? Deyir ki, kimlərsə Nazirlər Kabinetinə şikayət elədi və onlar da göstəriş verdi ki, olduğu kimi saxlayın. Yəni bu işdən anlayışı olmayanlar buraya burnunu soxanda belə alınır. Bu şikayəti edənlər mən bilirəm ki, kimlərdir.

– Kimlər?

– Azərbaycan dilinin mükəmməlləşməsini istəməyən adamlar – beşinci kolon üzvləri, fetoçular. Hətta çoxunun adını da bilirəm, amma deməyəcəm. Bilirsən, bizim elmimiz sanki bu beşinci kolonun əlində əsir kimidir.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Xalq Cümhuriyyətini quranda latın əlifbasını qəbul elətdirdi. Hakimiyyət dəyişsə də, 1939-cu ilə qədər bu əlifba işlədildi. Amma Stalin bu əlifbanın türkdilli xalqları birləşdirdiyini əsas gətirib göstəriş verdi ki, dəyişilsin. Hətta türk xalqlarının əlifbalarını bir-birindən o qədər uzaq saldılar ki, bir-birlərini oxumaqda belə çətinlik çəkdilər. Bunlar hamısı bilərəkdən edilmişdi. Ona görə bir özbək danışanda mən onu rahat başa düşürəm, amma yazanda yox. Və dillə bağlı edilən dəyişiklər, əlifba və sair çox çətin prosesdir və birbaşa siyasətlə bağlıdır. Uzağa getməyək, Nazarbayev neçə ildir ki, əlifbanı dəyişmək üçün çalışır. Mane olurdular. Amma dəyişə bildi, nəticə nə oldu? Rus dilini arxa plana çəkdiyinə görə, milliliyi qabartdığına görə həmin gördüyümüz bu oyunu qurdular.

İndi təsəvvür edin, mən o vaxt əlifbanı dəyişmək üçün nə qədər çətinlik çəkmişəm. Nəticəyə nail olanda hətta Prezident Aparatının qabağında mitinq oldu.

– Niyə?

– Həmin o dediyimiz kolon üzvləri mane olmağa çalışırdılar ki, əlifbanı niyə dəyişirsiniz? Amma bu çətinliklərə rəğmən, dəyişə bildik. Amma bu 30 ildə bir dəfə də olsun, mənə müraciət olunmayıb, soruşulmayıb ki, sən bu işin mütəxəssisisən, hansı hərf hansı səsi verməlidir və sair.

– Sizin ortaq dil, ortaq əlifba ilə bağlı bir sıra çıxışlarınız olub və sırf Azərbaycan türkcəsinin ortaqlıq baxımından daha yaxşı olduğunu demisiniz.

– Yenə də eyni qənaətdəyəm. Mən bunu azərbaycanlı olduğum üçün demirəm, türkoloq kimi deyirəm. Özü də bunu təkcə mən demirəm, Özbəkistanda ortaq türk dili ilə məşğul olan bir qrup var, oradakı professorların da yazılarında bizim dil daha üstün tutulur. Niyəsi isə sadədir: bizim dili onların hamısı başa düşür. Bu, Anadolu türkləri ilə Azərbaycan türklərinin danışdığı ortaq bir dildir. 80 milyon dediyimiz Anadolu və ətrafında, 40 milyon Güneydə, 10 milyon Azərbaycanda və digərlərini birləşdirsək, 150 milyona yaxın insanın başa düşdüyü və danışdığı dildir bu dil. Ortaq dil üçün bundan əlverişlisini tapmaq olarmı?

– Firudin müəllim, ümumiyyətlə, bu ortaq dil anlayışı nə dərəcədə realdır?

– Realdır. Çünki bizim tarixdə bu ortaq dil olub. 19-cu əsrə qədər, yəni ruslar bu ərazilərə gələnə qədər bütün Qafqaz xalqları bizim indi danışdığımız dildə danışırdılar. Ləzgisi də, udini də, gürcüsü də, ermənisi də – hamısı. Bu haqda tarixi qaynaqlarda məlumatlar da var. Yəni bu dili bilən adam bu regionda rahatlıqla gəzə bilər. Ləzgi evində öz dilində danışırdı, amma bir türklə, gürcüylə danışanda məhz bu ortaq dildən istifadə edirdi. Bu regionda ortaq dil bizim türkcə idi, Orta Asiyada isə Cağatay türkcəsi. Bu iki dil əsas əlaqə vasitəsi sayılırdı.

– Əlaqə demiş, sizə elə gəlmirmi ki, ötən əsrlərə baxanda indi türk xalqlarının biri-birinə olan münasibəti soyuqdur? Yəni ondakı əlaqələr daha geniş və isti idi.

– Tamamilə haqlısan. Birinci Türkoloji Qurultayda dediyimiz bu qarşılıqlı əlaqə və isti münasibəti qorumaq üçün ortaq türk əlifbası təşəbbüsünü irəli sürdülər və yaratdılar da. Amma Stalin hakimiyyəti bunu ləğv elədi. Amma indi Stalin yoxdur axı...

– Elə o birlik də yoxdur.

– Bilirsən, niyə yoxdur? Çünki milli düşüncəli alimlər həmişə uzaqlaşdırılıb. Yenə də o beşinci kolonun əliylə. Bax bir fikirləş gör, Firudin Cəlilov niyə efirlərdə görünmür? Çünki mən və mənim kimi alimlər qara siyahıya salınıb. Niyə? Uzaqlaşdırılmaq məqsədilə.

Aspirantura pilləsinin ləğv olunmasını təklif elədim

– Firudin müəllim, bu gün üçün AMEA-nın fəaliyyəti sizi nə dərəcədə qane edir? Və xüsusən də Ramiz Mehdiyevin gəlişi, oradakı çalxalanma prosesi, yaxud Tarix İnstitutunda baş verənlər və sair haqqında düşüncələrinizi bilmək istəyərdim.

– Bu akademiya sistemi sovetdən qalmadır. Burada qayda belə idi ki, hər hansısa bir şöbədə 10-15 mütəxəssis var idisə, gətirib ora rəhbər kimi bir kommunist qoyurdular. Onun işi senzuranı nizamlamaq idi. O sistem bax bu gün də davam edir. Mən Milli Məclisdə “Elm, təhsil və mədəniyyət” komitəsində sədr olanda akademiyanın prezidenti Eldar Salayevdən xahiş elədim ki, sən elmi şura təşkil elə, sizə deyəsi sözüm var. Orada hətta mənə dedilər ki, ilk dəfədir, görürük ki, bir məmur gəlib akademiklərlə söhbət edir. Bu həm zarafat idi, həm də reallıq. Mən orada təklif elədim ki, təhsil qanunu hazırlamışam və həm də elm qanunun olmasını istəyirəm. Siz onu hazırlayın, ikisini uyğunlaşdıraq və təqdim edək. Təkliflər də verdim. Məsələn, aspirantura pilləsinin ləğv olunmasını təklif elədim. Və hətta dedim ki, mən bilirəm, bu sizdə narazılıqlar yaradacaq. Çünki sizin hərənizin bir neçə aspirantı var. Gözünüz də onların əlindədir. Elə dediyim kimi də oldu, etiraz elədilər və mən vəzifədən gedənə qədər bu proses ləngidildi. Akademiyada işləyənlərin maaşının artırılması təklifini də mən verdim. Universitetlərlə akademiya arasında əlaqə yaratmaqla buna nail ola bilərdik, əslində. Razılaşdılar. Amma sonra heç biri olmadı. Yenə də beşinci kolon.

Və indiki duruma gəlincə həmin adamlar yenə də həmin üsulla elmi mərkəzi idarə eləməklə məşğuldurlar. Ordakı ali attestasiya komitəsini də mən yaratmışdım. Onun üzvlərini akademiya prezidenti ilə birgə seçdik. Həmin ərəfələrdə ABŞ-a getdim və qayıdanda gördüm ki, ora artıq başqa adam təyin ediblər. Bəs məndən soruşan oldumu ki, bu adam burada işləyə biləcək, ya yox? Elə bir adam təyin edildi ki, savadlı kadrların qarşına daş qoydu. Və getdikcə elə bir sistem quruldu ki, gənclər artıq o divarları aşa bilmədi. Elə imtahanlar, elə qaydalar var ki, elm yolunu bağlamaq kimi bir şeydir. Bütün bunlara görə mən akademiyanın indiki durumundan nə gözləyə bilərəm?

– Bu yaxınlarda rus bölməsi üçün olan 4-cü sinif dərsliyində 20 Yanvar hadisələri ilə bağlı çox ciddi bir təhrifə yol verilmişdi. Guya Sovet qoşunu ilə AXC-nin toqquşması olub və Sovet qoşunu, əslində, əhalini AXC-dən qurtarmaq üçün gəlibmiş.

– Bayaq dediyim məsələdir, Nihat bəy. Bu işlərə nəzarət edəsi adamlar və onların bu işin mütəxəssisi olmaması, vəssalam. O vaxt 20 Yanvar günahkarlarını axtarmaq üçün 2 komissiya təşkil olunmuşdu. Biri ictimaiyyət tərəfindən, digəri dövlət tərəfindən. 3-4 ay o komissiyalar işlədi və gətirib işlərini parlamentə təqdim etdilər. Mən istəməsəm də həmin komissiyaların arayışlarını təqdim eləmək üçün məni ora sədr qoydular. Günahkarları təyin elədik: Qorbaçovdan tutmuş, Primakova, Vəzirova qədər. Rus qoşununu teleqramla bura çağıran Baş nazirin müavininə, parlamentin adından yalançı məktub yazan, qoşunu çağıran Vəzirova qədər hamısı ittiham olunmalı idi. Bu şeyin üstündən 27 il keçib, hansınasa cinayət işi açıldı? Yox.

Müəllimlərə olan qayğı məni qane eləmir

– Təhsil naziri olduğunuz dövrdə müəllimlərə müəyyən güzəştlər tətbiq olunmuşdu. Bu gün üçün bunu etmək olarmı və ümumiyyətlə, müəllim nüfuzu Azərbaycanda nə yerdədir?

– Müəllimlərə olan qayğı, əlbəttə, məni qane eləmir. Çox maraqlı mövzuya toxundun, əslində. Bir mühəndisin, yaxud polisin əli rüşvətə bulaşa bilər, amma müəllimin əli təmiz olmalıdır. Çünki hamı əvvəl-əvvəl o əlin altından keçir. Bu mənada müəllimə olan hörmət dövlətin qayğısı altında olmalıdır. O dövrdə də çox çətin durum yaranmışdı, mənə xəbər verdilər ki, Bakıda orta məktəblərdə kişi müəllimləri çıxıb gedir.

– Səbəb, yəqin ki, indiki kimidir.

– Bəli, maaşlar az idi, bəziləri müəllimliyi atıb gedib bənna işləmək istəyirdilər. Bu çox böyük bir fəlakət idi. Parlamentin sədri Yaqub müəllim onda həm də prezidenti əvəz edirdi. Ona vəziyyəti izah elədim. Razılaşdı mənimlə. Mən təkliflər verdim. Maliyyə nazirini çağırdıq və mən müəllim maaşını 5 dəfə qaldırmağı təklif elədim. Maliyyə naziri təəccüb içində dedi ki, axı büdcədə bu qədər pul yoxdur. Birtəhər 3 dəfə qaldırmağa razılaşdıq. Və fərman da verildi. Kommunal xərclər də güzəştə gedildi. Bununla da, müəllimləri təzədən orta məktəblərə cəlb edə bildik.

– Bu güzəşt prosesi nə qədər çəkdi?

– Bir neçə il.

Bu yaxınlarda Nazarbayev 5 dənə alim göndərmişdi, əlifba ilə bağlı məsləhətləşdik

– Bu gün Firudin müəllimin əlində o səlahiyyət olsa, eyni şeyi edərdimi?

– Bu gün mümkün deyil. Bu gün tamamilə ayrı bir sistemdə yaşayırıq. Oliqarx təbəqəsinin at oynatdığı bir cəmiyyətdə dediyimiz güzəştləri eləmək mümkün deyil. Mən yüz faiz əminəm ki, hakimiyyət islahatlar etmək istəyir və edir də. Məsələn, “ASAN” Xidmət, yaxud güclü ordu və s. Bunlar hamısı o islahatların bir qismidir. Amma müəyyən axsamalar da var. Müharibə dönəmində prezident həm də xarici işlər naziri kimi çalışdı, müsahibələrindəki çıxışlarını hamımız gördük.

Yaxşı, burada bir sual çıxır ki, əgər Xarici İşlər Nazirliyi fəaliyyətini düzgün qura bilmirsə, oradakı o işçilər niyə var? Yəni hakimiyyətin ətrafındakı kadrların çoxu dediyimiz neqativ mətləblərə qulluq edənlərdir.

– Bu gün dövlətin daxili, yaxud xarici siyasət prosesində iştirak eləmək istəyərsiniz?

– Yox, bəy. 75 yaşım var mənim. Təzədən o çəkdiklərimi yaşamaq istəmirəm. Mən düz 11 dəfə bıçaq altına düşmüşəm. Bir də o şeylərə qayıtmaq istəmərəm. Mən bu gün aliməm. Bu yaxınlarda Nazarbayev 5 alim göndərmişdi, əlifba ilə bağlı məsləhətləşdik. İzah elədim ki, filan-filan çətinlikər var və sair. Yəni bu gün mənim işim budur.

– Firudin müəllim, qeyd elədiyiniz kimi siz bir alimsiniz, türkoloqsunuz. Sizcə, türk kimdir?

– Mən qabaqcadan deyim ki, türkləri yüksək ölçü-biçimdə təqdim edəcəm, ona görə sənə bir az qəribə gəlməsin.

– Səbəbini də desəniz, qəribə gəlməz.

– Səbəb odur ki, bu gerçəklikdir. Dünyada 2000-nə yaxın xalq var. Türk dili yeganə dildir ki, öz səs quruluşuna, morfoloji və morfonoloji quruluşa görə, sintaktik quruluşa görə əksəriyyətindən yuxarıda dayanır.

– Əsaslandıraq, zəhmət olmasa.

– Əlbəttə! Sən də filoloqsan, bilirsən ki, dil ailələri anlayışı var. Və hər biri bir bölgədə formalaşır. Türk etnosu, türk dili də müəyyən bir ərazidə yaranıb. Bax bu yaranma nöqtəsi türklərin əsas axsadığı yerdir. Çünki bu yaranma nöqtəsini aparıb Altaya-Monqolustana bağlayırlar. O səbəbdən, türk tarixinin qədim tarixi üzə çıxarılmır. 6000 il öncə, görünür, Yer kürəsində nəsə təbii bir hadisə olub və türk xalqları məcburən köç edib, bir-birindən uzaqlaşıblar. Məsələn, macarlar Ural dağlarının yanından köç ediblər Avropanın mərkəzinə. O dönəmdə türklərdə də köçlər baş verib. İki böyük köçdən gedir söhbət. Getmək və qayıtmaq kimi. Məsələn, səlcuqlar məhz bu ərazilərə qayıdıblar.

– Amma tarixdə bu, “Səlcuqların gəlişi” kimi verilir.

– Ay sağ ol, mən də onu deyirəm. Yəni, əslində, bu qayıtmaq idi, gəlmək yox. Bu tarixi təhrif türkün tarixini baltalamaq üçündür. Bu mənada türkə qarşı olan qüvvələr çoxdur. Türk toplumu isə, həqiqətən, buna dözüm göstərirsə, böyük şeydir. Öz kimliklərini qoruya bilirlər və üstəlik ətraf xalqlara mədəni təsir edə bilirlər. Mənim bu 30 ildə çalışdığım odur ki, türkün tarixinin gerçək üzünü aşkara çıxarım, dünyaya təqdim edim.

– Yəqin, 9 cildlik kitabı nəzərdə tutursunuz.

– Hə. 3 cildi işıq üzü görüb. Qalanları maliyyə üzündən qalıb.

– Bununla bağlı harasa müraciət eləmisinizmi?

– Yox, mən eləməmişəm. Eləmərəm də. İlk 3 cildini Rusiyadakı soydaşlarımız çap elətdirib. İndi qalanları nə vaxtsa, olacaq, yəqin.

Xəzər imperiyasının varisləri indiki azərbaycanlılardır

– Firudin müəllim, alban tarixi ilə bağlı sizin tarixçi Fəridə Məmmədova (Fəridə Məmmədova – tarixçi alim, alban tarixi ilə bağlı böyük araşdırmaların müəllifi, 2021-ci ildə vəfat edib. – N.P.) ilə mübahisəniz olmuşdu. Biz bu araşdırmaların içində deyilik, sadəcə oxuyuruq. Bəs kimə inanmalıyıq?

– Haqlısan. Belə mübahisələr olur bəzən və adamlarda çaşqınlıq yaranır. Fəridə xanıma Allah rəhmət eləsin, onun alban tarixində əməyi danılmazdır.

– Fəridə xanım albanları türk saymırdı.

– Bəli. Mən ona izah eləməyə çalışırdım ki, sən deyirsən ki, Xəzərin bu üzündə yaşayan albanlar türk deyil, yaxşı bəs Xəzərin o biri üzündə də albanlar yaşayıb – türkmənlərin, qazaxların içində. Bəs onlar necə? Onlar türk deyil? Yəni belə mübahisələr olur, necə qiymət verilməlidir, onu bilmirəm.

– Bizim milli kimliyimizlə bağlı sizin “azər” deyə ifadəniz var. Zaman-zaman bizə tatar, azəri türkü, azəri kimi adlar deyildi. Siz isə “azər” deyirsiniz.

– Bu, əslində, çox ciddi məsələdir. Bunun da arxasında siyasət var. Bu siyasəti başa düşməyənlər deyir ki, mən azəri deyiləm, türkəm. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin imzalarından biri “Azəri” olub. O dövrün ziyalıları “azəri” sözünü işlədirdilər. “Oğuznamə”də yazılır ki, Azərbaycan adındakı “Azər” sözü “yüksək, uca” mənasını verir. “Azər” sözünü istəməyənlərin bir məqsədi var: qorxurlar ki, “azər”lə “xəzər”in eyni söz olduğunu xalq başa düşər. Vay onda Rusiyanın halına. Yəni bu o deməkdir ki, o boyda Xəzər imperiyasının varisləri indiki azərbaycanlılardır.

– Bu söz “Xəzər”dən fleksiyaya uğrayaraq “Azər” olub, ya necə?

– Boğaz səsləri var ki, onlar zamanla başqa formalara düşüblər. Məsələn, bizə ərəblərdən gələn “Əli”, “ənam”, “müəllim” kimi sözlərdə həmin o “ə” səsini boğazda yox, təmiz şəkildə ifadə edirik. Amma, əslində, oradakı “ə” səsi boğazda deyilməlidir, yəni kök olaraq. Biz onu təmizləyib “müəllim” kimi deyiriksə, tatarlar, türkmənlər tam təmizləyə bilmir və “müqallim” kimi deyirlər. “Azər” sözünü də bir dialekt “Azər” kimi deyib, başqa bir dialekt “Xəzər” kimi. Azərbaycan Xəzər imperiyasının bir uzantısı olub. Bu mənada bu adla bağlı hamı ehtiyat edir. Allahın Jirinovskisi də bu yaxınlarda bu haqda açıq ifadə işlətdi ki, bu kütlər başa düşmürlər ki, “Azər” elə “Xəzər” deməkdir.

Azərbaycan sözünə qarşı İranda böyük bir həmlə var. Məhəmməd Əmin Rəsulzadı bu adı qoyandan bu həmlə başlayıb və davam etməkdədir. Və İranda bu ada qarşı “azəri” sözünü atdılar ortaya. Kəsrəvi bir kitab yazmışdı, orada deyilirdi ki, İranda bir neçə kənd var, özlərinə “azəri” deyirlər və onlar türkcə danışmırlar. Yəni burada “azəri” deyəndə farslar nəzərdə tutulur, türklər yox. Demək, bu gün mən “Azəri deyiləm, türkəm” deyənlər həmin o hiylənin qurbanı olanlardır. Halbuki Kəsrəvi sonrakı yazılarında səhv elədiyini boynuna aldı.

– Yəni bunu ona bilərəkdən yazdırıblar?

– Bəli, bu, siyasi həmlə idi.

– Bəs Azərbaycançılıq və türkçülüyün fərqi nədir? Və siz Azərbaycançısınız, ya türkçü?

– Mən hər ikisindənəm. Azərbaycan vətəndaşı kimi Azərbaycançıyam, etnik baxımdan da türk olduğum üçün türkçüyəm. Bir tərəfdən də, mən türkoloqam axı, bunun mənası elə türkçü demək deyil?

– Elədir. Firudin müəllim, Azərbaycanda yaşayan hamı Azərbaycançı olmalıdır?

– Əlbəttə! Mən Ukraynada yaşasam, milli kimliyimdən əlavə yaşadığım yerin təşəbbüsün çəkməliyəm. Bu birmənalıdır. Azərbaycanda yaşayan digər etnik qruplarla biz qardaşıq. Və mənim yüzlərlə belə dostum var. Çox maraqlıdır ki, əsas dəstəkçilərim də elə onlardır.

– Maraqlıdır, niyə?

– Çünki obyektiv olduğumu görə bilirlər.

– Bəs bu birilər görmür?

– Beşinci kolon qoymur (Gülür). Bu mənada mən Azərbaycan adının kökünü əsas gətirib deyirəm ki, bu sözün kökü “Azəri” deyil, “Azər”dir. Buna görə də mən “Azər”in tərəfdarıyam.

Slavyan xalqları bizim soyadlarda “ev”i götürüb onu “ov” şəklinə çeviriblər

– Firudin müəllim, bizim soyad sonluqları ilə bağlı sizin fikirlərinizi bilmək istəyərdim. “Ov”, “yev”, “zadə” ünsürləri bizə yaddır, başqa alternativlər varmı?

– Hələ bilmək olmaz, onlar yaddır, ya necə?

– Məgər “ov” bizimdir?

– Əlbəttə, yüz faiz. Keçmişdə soyadlarda “ev” də işlənib, yəni Filankəslərin evi mənasında, bu indiki “gil” mənasını verir. Slavyan xalqları həmin bu “ev”i götürüb onu “ov” şəklinə çeviriblər. Yəni əvvəl bizim olub. Amma hər halda, dəyişmək daha məsləhətdir. Bir ara dəyişmək istədim, məndən 7-8 arayış istədilər, çox uzun və qarışıq proses idi deyə qaldı. Bizdə bu dəyişmə prosesi türklərdəki kimi kütləvi olmalıdır. Atatürk bir dəfə dedi, onunla da hamı dəyişdi.

– Türklərdə soyadlar ləqəb kimi ifadə olunur.

– Elə əsl soyad elə olmalıdır. Amma ümumən soyadda “lı” ünsürü işlədilməsi məsləhətdir. Həmçinin proses asanlaşdırılmalıdır.

– Bizdə alınma adlar da çoxdur.

– Şübhəsiz. Mənim adım da, soyadım da alınmadır, məsələn.

– Bu mənada qəzəlxan şairləri dili korlamaqda ittiham edirdiniz.

– Bəli. Bu, əruz vəzninin bəlasıdır. Yəqin, bilirsən, Axundov Füzulini tənqid edirdi, Vaqifi isə əksinə. Xalq dilində yazmaq həm də dilə xidmətdir. İndi az-maz əruzdan başı çıxan varsa, başlayır qəzəl yazmağa, Füzuliyə can atmağa. Məgər siz Füzuliyə çata bilərsiniz? Ara yerdə dil korlanır axı. Yəni bu ərəb-fars mənşəli sözlərin 90 faizini o qəzəlxan şairlər gətirib.

– Firudin müəllim, bu, həm də, bir növ, əruzun tələbidir axı. Elə sözlər var ki, qarşılığını ifadə eləmək olmur.

– Nəyə gərəkdir? Dədə Qorqudun dili kimi gözəl, təmiz dil var? Yoxdur.

– Firudun müəllim, Azərbaycana test üsulunun gətirilməsi ilə bağlı mediada çaşqın situasiya yaranmışdı. Bu, Vurğun Əyyubun yox, məhz sizin təşəbbüsünüz olub deyə bir xəbər getmişdi.

– O məsələdə mənə qarşı haqsızlıq olundu. Vurğun Əyyubun dəfnindən bir neçə gün sonra bir xanım jurnalist məndən telefonda müsahibə götürdü. Soruşdu ki, test üsulunu siz gətirmisiniz, ya Vurğun Əyyub? Mən də cavab verdim ki, Vurğun yox, mən gətirmişəm, amma onu Vurğun çox yaxşı icra eləyib. Onlar yazının başlığında mənim “amma”dan sonra dediyim hissəni verməmişdilər. Adam təzəlikcə rəhmətə gedib, bu söhbətlər ona görə cəmiyyətdə qınanıldı. Dostlar arasında da məni qınayanlar oldu. Mən də onlara konkret mənbə göstərdim ki, Əvəz Zeynallının televiziyada Vurğun Əyyubdan olan müsahibələrinə baxın. Orada Vurğun özü deyir ki, bu test imtahanlarını Firudin Cəlilov gətirib. Mənə isə Misir Mərdanovla birgə sənədləri toplamaq, gətirmək üçün tapşırıq verdi və sair. Sonra isə məni oraya rəhbər təyin etdilər, ilk 3 günü işə getmədim. Firudin bəyin təkidindən sonra işə çıxdım.

Yəni mən olanı demişəm. Problem onu təqdim eləməkdə olub.

– Test imatahanları, sizcə, uğurlu addımdır? Əzbərçilik yaratmır?

– O dövr bu, ədaləti bərpa eləmək üçün, kasıb balalarının da ali məktəbə qəbul ola bilmələri üçün vacib və əhəmiyyətli idi.

– Bəs bu gün?

– İndi islaha ehtiyacı var, təbii ki, iki mərhələli olmalıdır. Hətta mən düşünürəm ki, bir neçə ilə bu sistem ümumiyyətlə yığışdırılmalıdır.

– Bəs təklifiniz nədir?

– Oxumaq istəyən adam sənədlərini həmin yerə verir, birinci semestri oxuyur, semestr sonunda nəticələrdən məlum olur ki, bu adam burada oxuya bilər, ya yox.

– Firudin müəllim, dediyiniz prosesin icrası çox çətin olar. Bunu sistemli şəkildə tətbiq eləmək mümkün deyil.

– Əlbəttə, çətindir, amma mümkünsüz deyil. Dünyada bu təcrübə var axı. Yararlanıb o sistemi qurmaq olar. Bu mənada mən imtahanın əleyhinəyəm.

Meydan hərəkatı haqqında kitab yazsam yaxşı qurtarmayacaq

– Xudu Məmmədovun ölümü ilə bağlı bir neçə versiya var. Amma sizin dediyiniz versiya mənə çox maraqlı gəldi.

– Bilirsən, Xudu müəllim çox böyük ziyalı idi. Mənim hörmət bəslədiyim, sevdiyim yeganə ziyalı idi.

– Yeganə?

– Bəli, yeganə. Hətta rəhmətlik Bəxtiyar müəllim (Bəxtiyar Vahabzadə - N.P.) mənim bu sevgimi qısqanırdı. Təmiz və milliyətçi adam idi. Xudu müəllim zəng vurdu ki, məni sabah filan yerə çağırıblar, orada olacaqsan? Dedim ki, yox, mən getməyəcəm, sizə də məsləhət bilmirəm. Amma onu aparıblar ora. Və yolda əsəbiləşdiriblərmiş. Ora çatandan sonra da bir az üstünə gediblər, Hatəmi Tantəkin acılayıb onu və ürəyi tutub ölüb.

– Planlı şəkildə olub?

– Yox, planlı demək olmaz. O dönəm elə idi ki, yerindən duran özünü tanıtmaq, gözə soxmaq istəyirdi. Məsələn, xalq hərəkatı əvvəllər ziyalılarla irəli gedirdisə, bir də gördük ki, ətrafımız ziyanlı adamlarla doludur.

– Firudin müəllim, meydan hərəkatının əsas iştirakçılarından biri kimi o dövr haqda kitab yazmaq istəməmisiniz?

– Yox. Çünki yazsam, gerçək şeyləri yazacam, bu isə dünyasını dəyişən adamların övladları üçün yaxşı qurtarmayacaq.

– Bəs biz gerçəyi bilməli deyilik? Nə vaxta kimi gizli qalacaq?

– Nəsiman Yaqublunun bu haqda kitabları var. Mən bu haqda çox şey deyə bilmirəm. Bilirsən, adam mənim dostum olub, məsələn, 30 il dostluq eləmişik. Sonra o səhvləri edib, mən onu yazsam, gözümün qabağında böyüyən uşaqları ataları haqqında gör nə düşünərlər? Bunları nəzərə almaq lazımdır. Bu səbəbdən, istəmirəm.

Sonda Firudin müəllim türkoloq kimi təxəllüsüm haqda soruşdu və izahını verdi. Təxminlərimdə haqlı idim: “Pir” qədim türklərdə “birinci” deməkdir. Firudin müəllimin “Həmişə birinci olasan” arzusuyla müsahibəni yekunlaşdırdıq.